Een schare schoolkinderen rent soepel met ons mee als we een heuvel oprijden. Boeken onder de arm, in uniform en op flipflops hebben ze nog adem genoeg om ons te bombarderen met de Engelse woorden die ze kennen, ondertussen ook nog een bal van bananenblad voor zich uit schoppend of een velg of fietsband met een stok voortrollend. Als we de school naderen denken we dat we ze wel kwijt zullen raken. Het tegendeel is waar. Het schoolplein stroomt leeg en omgeven door een kwetterend peloton zwoegen we verder omhoog.
Fietsen in Rwanda doe je niet alleen
Rwanda is het dichtstbevolkte land van Afrika en bijna al het land is in gebruik voor kleinschalige landbouw. Met als gevolg dat de bevolking tamelijk gelijkmatige is verspreid en je eigenlijk continu door de bewoonde wereld fietst. En ze laten je niet met rust. Er staat altijd wel een kind op de uitkijk dat op honderd meter afstand onze aantocht aankondigt met een schallend “mzungu!”, waarna het dorp uitstroomt om de witten zwaaiend, wijzend, roepend, meelopend of –fietsend over te dragen aan het volgende groepje. Even stilstaan is helemaal een bonus: binnen de kortste keren weet je je dan omgeven door een joelende, starende en almaar groeiende kring die langzaam vijpostiger wordt en het kijken allengs aanvult met voelen aan en knijpen in remmen, tassen, gps en fietscomputer, kleren en ons bleke vel.
Als je dat niet leuk vindt zijn er betere plekken te vinden in Afrika om te gaan fietsen. We fietsten eerder in Namibië; daar kom je weinig mensen tegen en heb je de prachtige natuur voor jezelf. Reizen in het Rwanda is vooral een onderdompeling in het Afrikaanse leven vol kleur, aanstekelijke vrolijkheid en prettige hectiek. Ja, er wordt ook om geld en pennen gevraagd, zoals op zoveel plekken op het continent. Onvriendelijk wordt het echter nooit. Waar de vele verhalen over stenengooiende kinderen ons uiteindelijk deden afzien van een tocht in Ethiopië, wordt hier zonder morren geaccepteerd dat we liever niet de rijdende pinautomaat uithangen.
Rwanda is klein. Op de kaart een speldenknop in het hart van Afrika. Van dichterbij heeft het ongeveer de grootte van België. Het landschap lijkt het meest op een verzameling willekeurig neergekwakte reuzenmolshopen; de bijnaam “het land van 1000 heuvels” is beslist een onderschatting. Aan de randen liggen gevarieerde natuurgebieden: In het zuiden, op de flanken van de Riftvallei, Afrika’s grootste hooggelegen tropische regenwoud Nyungwe; in het noorden een rij van acht hoge vulkanen op de grens met Congo en Oeganda. Daar wonen de beroemde berggorilla’s die à 1500 dollar per persoon te bezoeken zijn; in het oosten het savannelandschap van Akagera National Park. De hele westgrens wordt gevormd door het ruim 400 meter diepe Kivumeer met een grote methaanbel op de bodem.
In de rest van het land zijn de heuvels een lappendeken van bananenbomen, aardappel- en bonenakkers, cassaves, mais- en rijstvelden – precies de koolhydraatrijke mix van de standaardlunch die je dagelijks in de verscholen eetgelegenheden vindt. Goed fietsvoer. Verder wordt er koffie en thee verbouwd. Overal deel je de weg met een eindeloze stroom mensen met gereedschap of koopwaar ballancerend op hun hoofd op weg naar hun akker of naar de markt. Er wordt ook veel gefietst. Op degelijke, meestal keurig onderhouden transportfietsen waarop met lange slierten elastiek trossen bananen, grote zakken gesneden riet, bierkratten en melkbussen worden vastgesjord, of op dikke, schuimrubberen zittingen betalende passagiers en gematste dames worden vervoerd. Omlaag komen ze cool en vervaarlijk langsgestoven; omhoog zijn de versnellingsloze verzetten niet rond te krijgen en is het sjorren en slepen geblazen, al gaan we met ons lichtste Rohloffmolentje niet veel sneller.
Pittige toeristenattractie
Je kunt Rwanda geheel rondfietsen op gladde asfaltwegen van recente Chinese makelij. Wie van de rondroute wil afwijken vindt talloze rode gravelwegen van wisselende kwaliteit en zwaarte. De bekendste off-road route is de Congo Nile Trail, genoemd naar de waterscheiding tussen de twee machtige Afrikaanse rivieren. Begonnen als wandelpad, min of meer langs de oostelijke oever van het Kivumeer, biedt het afwisselend prachtige uitzichten over de vele inhammen van het meer en voert door de bedrijvige dorpjes en akkers in de heuvels en valleien eromheen. Gaandeweg is het ook door mountainbikers ontdekt en recent wordt het ook als doorgaande route gepromoot, zij het liefst georganiseerd met gids en bagagevervoer. Daar zijn we natuurlijk te eigenwijs voor en als gevolg vinden we onszelf op een middag rond 4 uur terug op een lage grasheuvel waar we zojuist met een paar flinke pedaalslagen bovenop geklommen zijn en vanwaar we een goed uitzicht over het vervolg van het pad. Slingerend loopt het verder langs het meer, tot het overgaat in een streep die steil de berg op loopt. Ik begin me zorgen te maken of we onze overnachtingsplek op tijd gaan halen. Het is nog 10 km en we hebben nog twee uur daglicht. De afgelopen uren was dat ongeveer ons tempo.
Een kilometer later zijn we bij de muur die we inderdaad op moeten. Ik waag een fietspoging, maar na 10 meter buts ik op een rotsblok en is die mislukt. Opnieuw opstappen is kansloos, dus de overige paar honderd meter duw ik moeizaam de fiets omhoog, laverend tussen de best begaanbare sporen en keien. Ingrid heeft het beter bekeken en krijgt duwhulp van vier enthousiaste kleuters. Na een kwartier staan we boven en kunnen we weer een stukje fietsen tot de volgende steile helling ons weer de fiets af dwingt. De laatste 2,5 km zijn gelukkig omlaag en zo halen we ons guesthouse in Kinunu net voor het donker. De volgende dag heeft het pad een wegnummer en is hij wat beter berijdbaar.
Op het eind worden we staande gehouden door drie medewerkers van de Rwandese toeristenorganisatie. Ze willen de route verder exploiteren en er meer bezoekers heen trekken. Ze denken aan het toevoegen van belevingservaringen zoals bezoeken aan koffiewasserijen of community activiteiten. “Hou het alsjeblieft beperkt”, is ons advies, met in gedachten het Lonely Planet effect op al te enthousiast gehypete bestemmingen, waar vervolgens weinig oorspronkelijks van overblijft. Een dilemma, want Rwanda wil graag het toerisme stimuleren als belangrijke pijler van de economie. Als rustige, stabiele, makkelijk te bereizen en veilige enclave in Afrika heeft het ook absoluut potentie. Die reputatie heeft het alleen nog niet bij velen, weten ze zelf ook.
1994
Het land is weinig in het nieuws en dat maakt beelden uit het verleden statisch. Ook bij ons. Na een week fietsen zijn we wel gewend aan de mannen, vrouwen, jongens, meisjes die met grote kapmessen langs de weg lopen. Ze gebruiken die om cassavestengels en bananenbomen te strippen of om gras te snijden voor de koeien. Alledaagse werkzaamheden. Toch blijft dat beeld in ons hoofd toch steeds verbonden met de gebeurtenissen in 1994, toen in drie maanden tijd bijna een miljoen mensen werd vermoord in één van de ergste genocides uit de geschiedenis. Machetes waren een prominent werktuig, evenals andere voorhanden zijnde gebruiksvoorwerpen.
In Nyamata bezochten we een gedenkplaats zoals er vele zijn door het hele land. Ze tonen de rauwe realiteit: een geforceerde kerkdeur waarachter de opgejaagde Tutsi-bevolking zich veilig hoopte, kogelgaten in de muren en golfplaten daken, stapels kleren gedrapeerd over de kerkbanken, een vitrine met gehavende schedels, moordwapens op het altaar, in een gewelf onder de grond kisten met de verzamelde botten van de 40.000 slachtoffers die in en om de kerk vielen. “Hebben jullie nog vragen?”, vroeg de gids nadat ze ons met onderkoelde zakelijkheid had rondgeleid. Tja, er schoot ons zo even niets te binnen, behalve de grote vragen als “waarom” en “hoe valt dit te rijmen met de aardige, opgewekte en zo te zien saamhorige bevolking die we de afgelopen weken hebben ontmoet?”
Het antwoord op die laatste vraag ligt in een rigoreuze “één Rwanda” politiek, die ieder onderscheid tussen de vroegere bevolkingsgroepen voortaan verbiedt. Iedereen is Rwandees, wordt er van jongsaf ingeprent. Verder zet het land nadrukkelijk in op een toekomstagenda gericht op economische groei en stabiliteit. Dat toont. Het land is veilig en rustig, brandschoon en vrij van corruptie. Onze op het vliegveld vergeten tablet werd onaangeroerd naar Nederland teruggestuurd. Er wordt hard gewerkt, mensen hebben het vizier op de toekomst en lijken zich verantwoordelijk te voelen voor hun omgeving. De mentale schade van het verleden blijft nadrukkelijk onder het oppervlak. Slechts sporadisch, als je wat langer met mensen praat, laten ze soms wat los. Zoals de jonge gids waarmee we een halve dag op het Kivumeer voeren die vertelde dat hij zijn ooms en tantes nooit heeft gekend omdat zijn ouders de enige overlevenden waren van een grote familie doordat ze op tijd Congo wisten te bereiken. Hun huis en 60 koeien die ze hadden kregen ze nooit meer terug en ze moesten bij terugkeer volledig opnieuw beginnen. Even een verdrietige blik, daarna verhaalde hij weer trots en opgewekt over de vleermuizen op het volgende eiland en mijmerde over de master studie die hij van plan is te gaan volgen.
Op de laatste fietsdag klimmen we nog maar eens een keer een paar honderd meter uit het lagergelegen moerasgebied ten zuiden van Kigali terug naar de hoofdstad. “De weg omhoog” is wel een toepasselijke metafoor voor Rwanda, bedenken we. Geen weg is vlak, en op de fiets betekent dat dat je een groot deel van de tijd aan het klimmen bent. Niet altijd makkelijk; meestal wel de moeite waard. Het besef uit welke diepe dalen ze komen heeft de vriendelijke, ijverige, zorgzame Rwandezen die we overal ontmoetten extra voor ons ingenomen. We hopen van harte dat ook hun weg omhoog beloond zal worden. “Vertel jullie vrienden dat ze hierheen moeten komen”, werd ons vaak gevraagd. “Ze zijn van harte welkom.” Dat doen we graag. Wie het erop waagt krijgt er beslist een mooie ervaring voor terug.
